Las jest jednym z podstawowych ekosystemów lądowych. Zapewnia równowagę środowiska przyrodniczego, stabilizuje obieg wody w przyrodzie i skład atmosfery, kształtuje klimat, chroni gleby przed erozją, przeciwdziała powodziom, tworzy warunki do zachowania potencjału biologicznego wielkiej liczby gatunków roślin i zwierząt. Ponadto lasy pełnią także funkcję produkcyjną – wytwarzają drewno i dziesiątki innych użytecznych dla człowieka produktów.

 

Mówiąc o podstawowych funkcjach lasów, warto wprowadzić pojęcie usług ekosystemowych. Są to wszystkie korzyści, produkty i dobra (materialne i pozamaterialne), które las oferuje roślinom, zwierzętom, ludziom, całym społecznościom. Podzielono je na kilka grup:

 

• usługi regulacyjne – to korzyści uzyskane z kontroli i regulacji procesów wewnątrz ekosystemów i pomiędzy nimi, takie jak: regulacja wilgotności, jakości wody, regulacja klimatu, łagodzenie siły wiatru, ograniczenie zanieczyszczeń, proces zapylania roślin, funkcja terenów zalewowych;

 

• usługi wspomagające – czyli te, które są niezbędne do funkcjonowania innych usług, takie jak: fotosynteza, procesy glebotwórcze, produkcja pierwotna, krążenie materii, obieg pierwiastków;

 

• usługi zaopatrzeniowe – to pozyskane z ekosystemów: żywność, paliwa, włókna, zasoby genetyczne, substancje biochemiczne, naturalne farmaceutyki, woda, surowce naturalne na potrzeby produkcji, sztuki i kultury, w tym drewno do wyrobu mebli, zdobień, rzeźb;

 

• usługi kulturowe – są to wszelkie korzyści niematerialne, które podnoszą jakość naszego życia: relaks, refleksja, odprężenie, odpoczynek, doznania estetyczne, wartości duchowe, ale także wartości poznawcze, naukowe i edukacyjne.

 

Wybrane usługi ekosystemowe lasów omówiono poniżej:

 

 

Lasy nazywane są wielkimi fabrykami tlenu lub zielonymi płucami. Rośliny w procesie fotosyntezy pobierają z powietrza dwutlenek węgla, zatrzymują zawarty w nim węgiel, a oddają życiodajny dla większości ziemskich organizmów tlen. Jedna dojrzała sosna wytwarza w ciągu doby tlen zaspokający dzienne zapotrzebowanie trzech osób. Szacunki (FAO, EPA) podają, że rocznie jeden hektar lasu gospodarczego (rosnącego w strefie umiarkowanej) magazynuje 4-9,5 tony węgla z powietrza (co odpowiada 25-60 tonom CO2/rok/hektar), a las naturalny jeszcze więcej (130-250 ton CO2/rok/hektar). Świerk w Polsce w ciągu 10 pierwszych lat wzrostu pochłania 0,32 kg CO2. W tropikach drzewo Calliandra calothyrsus może pochłonąć w tym samym czasie aż 173 kg CO2. Magazynowanie dwutlenku węgla pobranego z powietrza odbywa się nie tylko w samych roślinach, ale także w glebie bogatej w humus (próchnicę). Przyczyniając się do zmniejszenia nadmiaru dwutlenku węgla w atmosferze, lasy pełnią ważną rolę w zapobieganiu efektowi cieplarnianemu. Wpływają także na lokalne warunki pogodowe: pochłaniając ciepło, dają efekt ochłodzenia – wypuszczają do atmosfery mniej ciepła niż inne ekosystemy. Z drugiej strony, w czasie zimy ograniczają wpływ wiatru, podnosząc temperaturę powietrza.

 

Lasy zabezpieczają tereny górskie przed lawinami błotnymi i śnieżnymi oraz osuwiskami. Działają jak „leśna zapora”. Korzenie drzew umacniają glebę, zabezpieczając ją przed erozją. Las rosnący na stokach gór może niczym gąbka zatrzymać ogromne ilości wody, a tym samym zapobiec powodziom powstałym na skutek opadów deszczu czy topnienia śniegu. Pozbawienie gór lasów oznacza konieczność budowy kosztownych tam i zbiorników przeciwpowodziowych. Dramatyczny tego przykład mieliśmy w Polsce w czasie „powodzi stulecia” w 1997 r. Po pozbawionych drzew stokach Sudetów spływały ogromne masy wody, siejąc spustoszenie w dorzeczu Odry.

 

 

Lasy działają jak pompy wyciągające z gleby wodę, która następnie wyparowuje i tworzy chmury. Pyłki i inne drobiny, które unoszą się nad lasem, pomagają tworzyć chmury, gdyż stanowią jądra kondensacji dla kropel wody. Chmury tworzące się nad lasem przenoszone są przez wiatr w głąb lądu, a następnie pada z nich deszcz. Potem proces ten powtarza się i w ten sposób lasy pomagają w dostarczaniu wody w głąb lądu. Gdy las zostaje wycięty, region staje się bardziej suchy i średnia roczna temperatura rośnie. Ponadto liście drzew stanowią powierzchnię, na której w nocy skrapla się para wodna zawarta w powietrzu. Drzewa pomagają zatem w nawadnianiu nie tylko poprzez odparowywanie wody, lecz również dzięki zapewnianiu powierzchni do kondensacji pary wodnej. Lasy spowalniają też spływ wody deszczowej i za pomocą systemu korzeni wprowadzają ją w głąb ziemi, dzięki czemu rzeki i podziemne zbiorniki wodne mogą się z powrotem napełniać.

 

 

Korzenie drzew pomagają utrzymać gruzełkowatą strukturę gleby, dzięki której zapewniony jest dostęp wody i powietrza w głąb gleby. Struktura ta jest efektem obecności mikroorganizmów, takich jak bakterie i grzyby, które odżywiają się cukrami wydzielanymi przez korzenie drzew. Bakterie i grzyby przyciągają z kolei większe mikroorganizmy, takie jak nicienie i pierwotniaki, które się nimi żywią. Gruzełkowata struktura gleby powstaje dzięki śluzowi wydzielanemu przez bakterie (pomaga on im przyczepić się do czegoś w glebie i chroni je przed wypłukaniem) oraz dzięki sklejaniu cząsteczek gleby przez strzępki grzybów. Ponadto w glebie przemieszcza się wiele małych stworzeń wpływających na jej strukturę. Kluczową rolę w zapewnianiu dobrego napowietrzania gleby pełnią żyjące w niej dżdżownice.

 

 

W lasach mieszka ponad milion różnych gatunków roślin i zwierząt. Stanowią one ok. dwóch trzecich gatunków spośród tych, które zostały już odkryte (warto dodać, że przynajmniej 10 mln gatunków – niektórzy twierdzą, iż nawet 100 mln – jest nadal nieskatalogowana). Najbogatszymi w bioróżnorodność ekosystemami są wilgotne lasy równikowe Na jednym ich hektarze może się znajdować nawet do miliona różnych roślin i miliona owadów. W raporcie pt. „Amazon Alive!” opisano 637 nowych dla nauki gatunków roślin odkrytych w Amazonii w latach 1999-2009, 257 gatunków ryb, 216 – płazów, 55 – gadów, 16 – ptaków i 39 – ssaków.

 

 

Drewno to surowiec odnawialny i łatwy w utylizacji. Przy odpowiedniej gospodarce jest więc niemal doskonałe pod względem ekologicznym, a także zdrowe dla użytkowników. Drewno znalazło dziś ponad 30 tys. zastosowań, począwszy od tych najoczywistszych, jak budowa domów, środków transportu, narzędzi, mebli, a skończywszy na produktach wymagających obróbki (papier, tkaniny, narzędzia, paliwo – to tylko kilka przykładów). Wielość zastosowań wynika z jego właściwości fizykochemicznych – jest wytrzymałe, lekkie, elastyczne i trwałe. Drewno od zawsze było używane także do produkcji energii, szczególnie termicznej. Do dziś zdecydowana większość ludności świata jest zależna od drewna, które pozwala im ogrzać dom czy ugotować posiłek. Z roślin można uzyskać różne rodzaje paliw, od klasycznego paliwa do pieca (drewno, węgiel drzewny), aż do form bardziej wysublimowanych i skutecznych (pelety, wióry, biomasa, biogaz).

 

 

Oprócz produktów pochodzenia drzewnego, ludzie czerpią z lasów także pożywienie. Lasy dla prehistorycznej ludności były miejscem polowania i zbiorów, ze względu na mnogość żyjących tam gatunków zwierząt i roślin. Do dziś wiele produktów spożywczych pozyskiwanych jest z lasu: runo leśne (grzyby i zioła lecznicze), jagody i in. owoce leśne, orzechy, miód dzikich pszczół, kopra i olej. Zwierzęta leśne służą zaś za pokarm dla wielu społeczności. W dodatku, wytwarzając w dużych ilościach substancje organiczne i dostarczając je do gruntów sąsiadujących i położonych poniżej, lasy przyczyniają się do rozwoju rolnictwa na świecie.

 

 

Lasy są największym na świecie laboratorium doświadczalnym. W historii medycyny rośliny od zawsze były niezastąpione. Wiele z lekarstw, które dziś stosujemy, zostało wyprodukowanych dzięki badaniom nad substancjami czynnymi pochodzenia roślinnego. Naukowcy nadal szukają w lasach roślin o uzdrawiającej mocy, które pomogą stworzyć lekarstwa na różne choroby.

 

 

Miliony ludzi na świecie żyją dzięki lasom. Czerpią z nich pożywienie i materiał na opał. Lasy są dla nich miejscem pracy oraz źródłem innych dóbr. Dla tych ludzi las jest domem, kościołem, pracą, szpitalem, szkołą, sklepem, biblioteką. To dziedzictwo wiedzy jest nieocenione. Zostało ono uznane przez 169 Konwencję Międzynarodowej Organizacji Pracy (International Labour Organization) na temat praw rdzennych mieszkańców oraz plemion (Convention Concerning Indigenous and Tribal Peoples in Independent Countries ). Ocenia się, że przeżycie 60 mln rdzennych mieszkańców uzależnione jest całkowicie od lasów, a 1,6 mld ludzi czerpie bezpośrednie korzyści z lasów (praca, pożywienie, leki, opał).